Jest to artykuł podsumowujący dane o historii badań archeologicznych w rejonie Brześcia Kujawskiego
Okolice Brześcia Kujawskiego są jednym z najwcześniej zasiedlonych rejonów współczesnej Polski. Pierwsze ślady osadnictwa na tym terenie datowane są na okres późnego paleolitu. Odkrywane tu liczne wielokulturowe i wielookresowe materiały archeologiczne skłoniły naukowców do prowadzenia kolejnych badań wykopaliskowych. Ich początki sięgają lat 30. XX wieku, jednak już znacznie wcześniej, bo od 1913 roku wiadomo było o dawnych cmentarzyskach ukrytych w brzeskiej ziemi. Jeszcze przed II Wojną Światową Konrad Jażdżewski, młody pracownik Państwowego Muzeum Narodowego w Warszawie przeprowadził szereg badań sondażowych, a później również regularnych wykopalisk w okolicy jeziora Smętowo i na prawym brzegu Zgłowiączki. Odkryto wówczas m.in. stanowiska neolityczne i wczesnośredniowieczne. W tamtym okresie do pracy często zatrudniani byli lokalni mieszkańcy. Jedną z takich osób był Stanisław Madajski. Mimo braku formalnego wykształcenia, stał się On wkrótce uczniem Jażdżewskiego, a później również jednym z badaczy prowadzących wykopaliska. Wybuch wojny przerwał jednak dalsze prace. Powrót naukowców na te tereny możliwy był dopiero w roku 1947. Niestety wieloletnie oczekiwanie na eksplorację przyczyniło się do zniszczenia niektórych stanowisk. Cmentarzyska średniowieczne w Starym Brześciu i Starym Brześciu Kolonii zostały w ok. 60% zniszczone na skutek poboru piasku i żwiru oraz prac przy budowie drogi. Prace badawcze jednak postępowały by ocalić to co jeszcze do ocalenia pozostało. W roku 1955 do pracowników Muzeum Archeologicznego w Łodzi, którymi kierował Jażdżewski, dołączyła Kujawska Ekspedycja Antropologiczna Uniwersytetu Łódzkiego. Naukowcy ci byli podczas badań odwiedzani przez autora książek dla młodzieży Zbigniewa Nienackiego. Ich praca zainteresowała pisarza tak bardzo, że stała się tłem dla opublikowanej w 1964 roku powieści „Pan Samochodzik i Wyspa Złoczyńców”.
Prace wykopaliskowe z udziałem antropologów trwały aż do roku 1977. Włączono w nie również tereny przyległe do dwóch kościołów brzeskich – Fary i nieistniejącego już wówczas kościółka pw. św. Ducha. Przy tym drugim, oprócz regularnych pochówków odkryto również ossuaria, tj. jamy zawierające luźne kości.
Przez te wszystkie lata w odkrywanie historii regionu i jego dawnych mieszkańców podczas badań wykopaliskowych, powierzchniowych i nadzorów archeologicznych zaangażowani byli pracownicy m.in. Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Katedry Antropologii Uniwersytetu Łódzkiego, Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Muzeum Ziemi Kujawskiej we Włocławku, Muzeum Okręgowego w Toruniu, Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków we Włocławku.
