Naukowcy zajmujący się psycholingwistyką odkryli, że przed wiekami nie tylko Homo sapiens rozwinął zdolność posługiwania się mową. Okazuje się, że wysoce prawdopodobne jest iż nasi bliscy kuzyni, neandertalczycy, porozumiewali się między sobą własnym językiem.
Homo sapiens i Homo neanderthalensis łączy wspólny przodek, który żył na naszej planecie ok. 0,5 mln lat temu. Pierwsze naukowe doniesienia o neandertalczykach (wtedy jeszcze tak nienazywanych) pojawiły się prawie 200 lat temu, w 1829 roku. Odnalezione wówczas w Engis fragmenty czaszki dziecka, po szczegółowych analizach okazały się być elementami głowy 2, 3-letniego potomka neandertalczyka. Analogicznie, czaszka przypisana w 1848 roku do przedstawicielki Homo sapiens, 16 lat później została uznana za neandertalską. Część z postępujących odkryć było mylnie datowane, a szczątki niejednokrotnie dopasowywane do zwłok ludzi współczesnych. Wiele znalezisk źle udokumentowano, co nie sprzyjało poprawnemu wnioskowaniu. Takie pomyłki potwierdziły jedynie uzasadnione przypuszczenia o bliskim pokrewieństwie człowieka współczesnego z Homo neanderthalensis. W 1856 roku w niemieckim Neanderthalu wykopano niekompletny szkielet, podobny do ludzkiego, ale o bardziej masywnym kośćcu i bardziej pierwotnych cechach oraz o czaszce z grubym wałem nadoczodołowym. Początkowo opis nowego gatunku bliski był charakterystyce bestii, przejawiającej cechy dzikiego zwierzęcia czy prymitywnej małpy, ale nie człowieka. Naukowcy sądzili, że neandertalczycy w celach porozumiewawczych wydawać mogli jedynie ryki i pomruki. A ta gałąź ewolucyjna była jedynie nieudaną wypadkową w drodze do ukształtowania człowieka współczesnego. Powszechnie uważano, że zdolności poznawcze H. neanderthalensis musiały być znacząco ograniczone, skoro po tysiącach lat kohabilitacji, to wyłącznie H. sapiens zapanował nad Ziemią. Badacze cały czas próbowali jednak dociec kim był człowiek z plejstocenu, H. neanderthalensis, który żył od ok. 400 000 do ok. 24 500 lat temu. Kolejne badania i analizy rzuciły zupełnie inne światło na wcześniej panujące teorie.
Prace związane z poznawaniem historii neandertalczyków kształtowały się następująco:
1829 – odkrycie uszkodzonej czaszki 2-3-letniego dziecka w Engis (obecnie Belgia).
1836 – uznanie fragmentów czaszki odnalezionej w 1829 roku za należącą do osobnika innego niż H. sapiens.
1848 – wykopanie żeńskiej czaszki na Gibraltarze w Forbes’ Quarry.
1856 - pruscy górnicy odkrywają w wapieniu szczątki inne niż człowieka współczesnego, znalezisko ma miejsce w Neandertal (obecnie Niemcy).
1864 - William King jako pierwszy określa znalezione w 1956 roku szczątki jako należące do oddzielnego gatunku, który określa mianem H. neanderthalensis, od miejsca odkrycia. Jednakże po pewnym czasie uczony zastanawia się czy w sposób uzasadniony umieścił gatunek w ramach rodzaju Homo. Argumentuje on swoje rozterki wyraźnymi różnicami w ukształtowaniu czaszki neandertalczyka w porównaniu do czaszki człowieka współczesnego. Na tej podstawie King określa neandertalczyków jako „niezdolnych do koncepcji moralnych i teistycznych”.
1864 – uznanie czaszki z Gibraltaru za neandertalską.
1880 – odkrycie żuchwy dziecka neandertalskiego w jaskini Šipka w Cesarstwie Austro-Węgierskim (obecnie Republika Czeska), wraz z pozostałościami po paleniskach, narzędziami i kośćmi wymarłych zwierząt.
1886 – dwa dobrze zachowane szkielety neandertalczyków zostają znalezione w Spy (Belgia), co miało wpływ na sformułowanie hipotezy, że neandertalczycy byli jedynie patologiczną, czy też zmienioną przez choroby formą człowieka współczesnego.
1899 – wykopaliska przeprowadzone na wzgórzu w Krapinie w Cesarstwie Austro-Węgierskim (obecnie Chorwacja) dostarczają setki fragmentarycznych szczątków neandertalczyków reprezentujących co najmniej 12, a prawdopodobnie aż 70 osobników.
1908 - bardzo dobrze zachowane szczątki neandertalczyka zostają znalezione w La Chapelle-aux-Saints (Francja). Według badaczy współplemieńcy dokonali pochówku na zmarłym. Z powodów historycznych, neandertalczyk z La Chapelle-aux-Saints stał się niebawem najbardziej słynnym znaleziskiem w tym zakresie.
1912 - Marcellin Boule publikuje przełomowe badania nt. morfologii szkieletu neandertalczyka na podstawie odkrycia z 1908 roku.
1938 - w jaskini Teszik Tasz, niedaleko Samarkandy (Uzbekistan), archeolodzy odkopują elementy szkieletu młodego neandertalczyka. Znalezisko dostarcza 150 fragmentów kości, z których zostaje odtworzona kompletna czaszka. Okazuje się, że badany gatunek zamieszkiwał także wysokie góry.
1953–1957 – wydobycie dziesięciu szkieletów neandertalczyków z jaskini Shanidar w irackim Kurdystanie przez Ralpha Soleckiego i współpracowników.
1975 - Erik Trinkaus prowadzi badania nad ukształtowaniem stóp neandertalczyków i dochodzi do wniosku, że chodzili oni tak samo, jak współcześni ludzie.
1981 - w Bontnewydd, w Walii odkryto ząb neandertalczyka. Wykopalisko staje się najbardziej wysuniętym na północny zachód miejscem związanym z neandertalczykami.
1987 – datowanie męskiego szkieletu neandertalczyka z jaskini Kebara w Izraelu na wiek 60 tys. lat.
1997 - Matthias Krings i współpracownicy po raz pierwszy dokonują amplifikacji mitochondrialnego DNA (mtDNA) neandertalczyka z groty Feldhofera w dolinie Neander.
2001 - wykopaliska w Mamontowej Kurii w górach Uralu, u wybrzeży Morza Arktycznego, poszerzają znany dotąd obszar występowania H. neanderthalensis.
2005 – naukowcy z Instytutu Antropologii Ewolucyjnej Maxa Plancka w Lipsku rozpoczynają prace nad realizacją Neanderthal genome project w celu zsekwencjonowania genomu neandertalczyka.
2007 – odkrycia dokonane w jaskini Okładnikowa w górach Ałtaj, poparte zaawansowanymi badaniami genetycznymi, dowodzą, iż zakres występowania H. neanderthalensis był znacznie większy niż dotąd sądzono.
2009 - Prof. João Zilhão z Wydziału Archeologii i Antropologii na Uniwersytecie w Brystolu prowadzi badania w hiszpańskiej prowincji Murcja, w lokalizacjach datowanych na ok. 50 tys. lat wstecz, związanych z neandertalczykami (groty Antón i Aviones). Odnajduje on perforowane i barwione ręcznie morskie muszle, które mogły służyć za naszyjniki. Analiza grudek żółtego i czerwonego pigmentu, znalezionych w tych samych miejscach sugeruje stosowanie kosmetyków do ciała. Wszystko to miało dziać się w czasie ok. 10 tys. lat przed pojawieniem się współczesnych ludzi.
2010 - odkrycie „domieszki” neandertalczyka w genomie współczesnych populacji.
2012 – odnalezienie Denny (Denisovan 11), która jako pierwsza w historii, rozpoznana zostaje jako dziecko rodziców należących do dwóch odrębnych gatunków ludzi.
2014 - dokładne datowanie kości neandertalczyków i narzędzi, jakimi się posługiwali, dostarczonych z setek lokalizacji w Europie pozwala wnioskować, że zniknęli oni między 41 tys. a 39 tys. lat temu.
2018 - raport na temat pełnej sekwencji genomowej, pochodzącej ze szczątek 13-letniej dziewczynki (Denny), żyjącej ok. 90 tys. lat temu. Okazuje się, że była ona archaiczną ludzką hybrydą, w połowie neandertalką, w połowie denisowianinem.
Późniejsze prace archeologiczne ujawniły, iż szkielety neandertalczyków są jedynie masywną i bardziej prymitywną wersją szkieletu Homo sapiens. Wraz z kolejnymi odkryciami pojawiały się prace klasyfikujące neandertalczyka nawet jako podgatunek człowieka rozumnego, czyli Homo sapiens neanderthalensis. W zestawieniu z niedawnymi wynikami badań, przypisanie w ten sposób neandertalczyków do drzewa filogenetycznego człowieka nie jest zupełnie bezzasadne.
Ostatecznie ustalono, że H. neanderthalensis przypuszczalnie ewoluował z Homo heidelbergensis, czyli formy pośredniej między Homo erectus a H. neanderthalensis i H. sapiens. lub z osobników blisko z nią spokrewnionych. Miało to miejsce w środkowym plejstocenie. Pierwsze z cech przypisywanych neandertalczykom pojawiły się ok. 400-350 tys. lat temu u hominidów zamieszkujących Europę. Neandertalczycy rozprzestrzenili się następnie po kontynencie (z wyłączeniem pokrytej lodowcem Skandynawii) i na Bliskim Wschodzie. Podczas potężnych zmian klimatycznych, byli oni w stanie radzić sobie z zimnem. Powiązane jest to ze stosowaniem odzieży (ozdabianej biżuterią). Nieliczne ślady sugerują występowanie podobnych osobników w północnej Afryce i południowej Syberii.
Archeologiczne i paleonantropologiczne odkrycia, powtórne analizy starszych danych, a zwłaszcza badania nad starożytnym DNA, pozwoliły na szersze wnioskowanie. Zdaniem naukowców dzieje H. neanderthalensis były o wiele bardziej związane z historią człowieka współczesnego niż wcześniej sądzono. A umiejętność uczenia się, zdolności poznawcze i obyczaje kulturowe neandertalczyków mogą być bezsprzecznie odnoszone do tendencji panujących wśród ówczesnych H. sapiens.
Istnieje pogląd, że mowa oraz jej wypadkowa, czyli rozwój języków, są archaicznymi cechami ludzkiej linii ewolucyjnej. Ich uaktywnienie przypisywane jest przodkowi ludzi współczesnych, wspólnemu z denisowianami oraz neandertalczykami. Ostatnie publikacje umiejscawiają powstawanie sposobu porozumiewania się na początku ewolucji rodzaju Homo, tj. między ok. 1,8 mln lat temu a pojawieniem się H. heidelbergensis. Przeprowadzone badania nad genomem wykazały bowiem, że nieprawdą jest iż mowa człowieka współczesnego stanowi jedynie skutek mutacji genetycznej. Wcześniej przypuszczano, że zaszła ona u pojedynczego osobnika i została utrwalona w czasie, a miała ukształtować ostatecznie aparat mowy całego gatunku.
Obecnie naukowcy sugerują, że rozwój mowy był skutkiem stopniowego gromadzenia zmian biologicznych i kulturowych społeczności archaicznych. Nie wykluczono całkowicie możliwości zajścia odpowiedniej mutacji. Niemniej jednak była ona jednym z wielu czynników współinicjujących powstawanie sposobu komunikacji, a ostatecznie języków.
Odnaleziono dowody na wpływy społeczne, kulturowe, a przede wszystkim genetyczne pomiędzy denisowianami, H. sapiens, a H. neanderthalensis. Wyniki szczegółowych analiz wykazały, iż w naszym genomie znajdują się elementy 2 pozostałych grup. Możliwym jest, że nasza mowa, zachowała ślady języka pozostałych linii Homo. Pośrednio tłumaczyłoby to różnorodność języków na świecie. Należałoby jednak przypuszczenia takie potwierdzić za pomocą badań porównawczych nad strukturą języków afrykańskich i nieafrykańskich, jak również ich globalnego rozprzestrzeniania się. Eksperymenty w tym zakresie, oparte o symulacje komputerowe są obecnie realizowane.
